ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص: 9

ص: 10

مشام جانمان مى رسد. هر چند بيش از چهارده قرن از حيات آن آخرين فرستاده خدا مى گذرد، ولى هر وقت سراغ مطالعه زندگى آن انسان برتر و آيينه كمال مى رويم، يا از چشمه سخنان گهربار آن حضرت، جرعه اى مى نوشيم، طراوت و شادابى معنويت را با همه وجود، لمس مى كنيم.

آنچه پيش روى شماست گوشه اى از خلق و خوى نبوى و سيره رفتارى پيامبر خدا را، چه در زندگى شخصى و چه اجتماعى، نشان مى دهد.

نگاه در اين آينه، براى ما بسى آموزنده و سودمند است.

آشتى با آينه، ما را با «زيبايى» پيوند مى دهد. آنان كه به «زندگى محمد گونه» مى انديشند و در پى «اخلاق پيامبرگونه» اند، بيشتر در اين آينه بنگرند. اگر او «اسوه» و «الگو» ست، از ما چه چيزى سزاوار است، جز «تأسّى» و «پيروى»؟!

باشد كه عشق نبىّ ما را به اخلاق نبوى برساند.

قم- جواد محدثى

1385 ش

ص: 11

ص: 12

صورت «اخلاق نظرى» تعاليم دين و قرآن را مطرح كرد و گاهى به شكل «اخلاق عملى». هر دو شيوه، مطلوب و مفيد است؛ اما آنچه به نظر، سازنده تر مى رسد، پرداختن به سيره عملى و روش هاى رفتارى بزرگانى است كه جنبه اسوه و الگويى دارند و نوعى «ميزان» به حساب مى آيند به همين دليل، در اين نوشتار در پى شناختن سيره اخلاقى پيامبرخدا صلى الله عليه و آله و آشنايى با سنت هاى رفتارى اوييم و اميدواريم توفيق تأسى به آن اسوه پاك را خداوند به ما ارزانى دارد.

ص: 13

و جزئيات زندگى و رفتار او ضرورى است، تا هم از كلّى گويى پرهيز شود، هم آن ويژگى ها به صورت عينى و كاربردى سرمشق عمل قرار گيرد.

سيره عملى و رفتارى رسول خدا صلى الله عليه و آله در كتب روايى و تاريخ و مجموعه هاى گوناگون دينى ثبت شده و در اختيار ماست. به علاوه كسانى كه در آن دوره، به نقل و بازگو كردن جزئيات شكلى و شمايلى و اخلاقى افراد، حساس و دقيق بودند و در تاريخ، به عنوان «وصّاف» (توصيفگر) شناخته مى شدند، جزئيات دقيقى از همه ابعاد زندگى پيامبر صلى الله عليه و آله ترسيم كرده اند.

اين توصيف ها، شامل ويژگى هاى چهره و اندام و شمايل آن حضرت، ويژگيهاى اخلاق فردى، حالات شخصى و رفتار در خانه، در اجتماع، با دوستان و دشمنان، در جبهه و جنگ، در عبادات، نمازها، دعاها، ذكرها و تهجّدها، در لباس و منزل و خواب و بيدارى و مسواك و نظافت و ... مى شود.

ابتدا نگاهى به «شمايل» رسول خدا صلى الله عليه و آله مى افكنيم، سپس به سيره اخلاقى آن حضرت مى پردازيم.

توصيه حضرت صادق عليه السلام است كه:

«اتّبِعُوا آثارَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله وَسُنَّتَهُ فَخُذُوا بِها»؛(1)

از آثار و سنّت پيامبر خدا تبعيّت و به آنها عمل كنيد.

ص: 14

ص: 15

بلند، بينى باريك و كشيده، شانه هاى پهن داشت. مژه هايش بلند، محاسنش پُرپشت، دندان هايش مرتب و سفيد، اندامش متعادل و موزون بود، كنار لب زيرين او خالى نقش بسته بود.

موى سرش نه خيلى مجعّد و گِره دار، و نه خيلى باز و افتاده بود. راه رفتنش با وقار، آرام و محكم بود، به پيش روى خود نگاه مى كرد و چنان راه مى رفت كه گويى به زمين سراشيب، راه مى رود. اندامى زيبا و خويى پسنديده داشت.

دانه هاى عرق بر چهره اش مثل مرواريد غلطان بود.

ميان دو كتفش «مُهر نبوّت» نمايان بود.

بلندى موى سرش تا بناگوشش مى رسيد. صدايش زيبا و دلنشين بود. ميان ابروانش رگى بود كه هنگام خشم، پر از خون مى شد و برآمده مى گشت. هنگام رضايت و خرسندى، چهره اش مى درخشيد.

گردنش سفيد و نقره گون بود. سينه و شكم با هم برابر بودند. بند دست هايش پهن، كف دستانش فراخ و كف پايش محكم و كلفت بود و گودى كف پايش از متعارف بيشتر بود.

چون به سويى و كسى نگاه مى كرد، با همه بدن توجه مى كرد. به چهره كسى خيره نگاه نمى كرد. نگاهش افتاده بود و به زمين بيش از آسمان مى نگريست. گونه هايش برجسته بود، نه پرگوشت، نه لاغر و استخوانى. سرى بزرگ داشت و متناسب با بدن، در سفيدى چشمانش كمى سرخى ديده مى شد. موهاى سفيد معدودى كه در سر و صورت داشت، به

ص: 16

واسطه خضاب، سبزه به نظر مى رسيد. اعضا و جوارحش عضلانى و محكم بود. هنگام تبسّم، دندان هايش چون دانه هاى تگرگ، نمايان مى شد و به زودى سفيدى دندان ها همچون برق، سريع زير لب ها پنهان مى شد. از راهى كه عبور مى كرد، مردم از عطر وجود آن حضرت پى مى بردند كه وى از آنجا گذشته است. به هر درختى و سنگى كه مى گذشت، به آن حضرت خضوع و سجود مى كردند. ديده هايش به خواب مى رفت، ولى قلبش آگاه بود. سايه اش بر زمين نمى افتاد.

بسيار با حيا بود و خنده رو.

خنده وى نيز از تبسم به قهقهه نمى رسيد. پرنده بالاى سرش پرواز نمى كرد و مگس بر آن حضرت نمى نشست و حشرات زهردار به آن حضرت نزديك نمى شدند. چون وحى بر آن حضرت نازل مى شد، حتّى در روزهاى سرد، بر پيشانى مبارك او دانه هاى عرق مى نشست.

اينها گوشه اى از شمايل زيباى رسول خاتم بود كه در روايات آمده است.

ص: 17

ص: 18

مى كردند، مشكلاتى براى آنان پيش مى آمد، و وى از بخشى از وقت درون خانه، براى رسيدگى به امور مردم و برآوردن نيازهاى مختلف آنان استفاده مى كرد. آنچه گفته شد به روايت حضرت حسين بن على عليه السلام از امير المؤمنين عليه السلام است:

«و كانَ اذااوى الى مَنْزِلِه جَزّءَ دُخُولَه ثَلاثَةَ اجْزاء: جُزءاً لِلّه عزّوجَل، و جُزءاً لِاهلِهِ و جُزءاً لِنَفْسِه، ثُمّ جَزَّءَ جَزَئهُ بَيْنَه و بَيْنَ النّاسِ، فَيَرُدُّ ذلك عَلَى العامّةِ و الخاصّةِ و لا يَدَّخِرُ عَنْهُم شَيئاً»(1)

ص: 19

«وَ كانَ يَخْصِفُ النَّعلَ، و يُرَقِّعُ الثَّوبَ، و يَفْتَحُ البابَ، و يَحْلِبُ الشاةَ و يَعْقِلُ البَعيرَ فَيَحْلِبُها، وَ يَطْحَنُ مَعَ الخادمِ اذا اعْيا، وَ يَضَعُ طَهورَهُ باللَيلِ بِيَدِهِ ....»(1)

ص: 20

مِن المُسلِمين على الأرضِ، وَ على ما اكَلوُا عَلَيْهِ وَ مِمَّا اكَلُوا، الّا أَن يَنْزِلَ بِهِمْ ضَيْفٌ فَيَأكُلُ مَعَ ضَيْفِهِ وَ كانَ احَبُّ الطَّعامِ الَيهِ ما كانَ عَلى ضَفَفٍ»(1)

ص: 21

ص: 22

خود مى نشاند و اگر او قبول نمى كرد، آن حضرت آن قدر تأكيد مى فرمود تا بپذيرد:

«وَ كانَ يُؤثِرُ الدّاخِلَ عَلَيْهِ بِالوَسادةِ الَّتى تَحْتَهُ، فَانْ ابى انْ يَقْبَلها عَزَمَ عَلَيهِ حتّى يَفْعَل»(1)

هرگاه كسى وارد مى شد و خدمت آن حضرت مى نشست پيامبر هرگز از مجلس او برنمى خاست و نمى رفت، تا اينكه خود آن شخص برخيزد و برود:

«ما قَعَدَ الى رَسوُلِ الَّلهِ رَجُلٌ قَطُّ حتّى يقُومَ»(2)

از سلمان فارسى نقل شده است كه: خدمت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله رسيدم، او بر بالشى و زيراندازى نشسته بود، آن را به طرف من افكند (تا بر آن بنشينم). آنگاه فرمود: «اى سلمان! هيچ مسلمانى بر برادر مسلمانش وارد نمى شود و او به عنوان اكرام و احترام، زيرانداز برايش نمى گسترد، مگر آنكه خداوند او را مى بخشايد».(3)

ص: 23

ص: 24

«يُشَيِّعُ الجَنائِزَ وَ يعودُ الْمرضى فى اقْصَى الْمَدينَةِ».(1)

رسول خدا صلى الله عليه و آله به تشييع جنازه مى رفت و در دورترين نقطه شهر «مدينه» به عيادت مريض مى پرداخت.

گاهى فرزندان خردسال را به حضور پيامبر مى آوردند، تا به عنوان تبرك و بركت يافتن، براى او از خدا خير و نيكى بخواهد، يا نامگذارى كند. رسول خدا صلى الله عليه و آله به خاطر دلجويى بستگان آن فرزند، او را مى گرفت و در دامن خويش مى نهاد.

گاهى اتفاق مى افتاد كه كودك همانجا ادرار مى كرد.

بعضى ها كه حضور داشتند، بر سر فرزند داد مى كشيدند و حضرت آنها را نهى مى كرد، آنگاه دعا يا نامگذارى را به پايان مى برد و اين گونه خويشاوندان آن نوزاد را خرسند مى ساخت تا نپندارند كه پيامبر، از آن پيش آمد ناراحت و آزرده شده است. چون بيرون مى رفتند، حضرت برخاسته، لباسش را آب مى كشيد و پاك مى كرد.(2)

ص: 25

رسول خدا صلى الله عليه و آله هم كلام خويش را با تبسّم مى آميخت، هم چهره اى خندان داشت، هم به چهره ديگران لبخند مى زد و خوشرويى و خوشخويى با مردم از خصلتهاى وى بود. در حديث است:

«كانَ اكْثَرَ النّاسِ تَبَسُّماً و ضِحْكاً فى وُجُوهِ اصْحابِه».(1)

بيش از همه، لبخند داشت و در روى يارانش خنده مى زد.

ص: 26

در خود دست دادن نيز رعايت مى كرد تا دست خويش را زود عقب نكشد، تا مبادا طرف مقابل احساس بى علاقگى و سردى در برخورد پيدا كند:

«اذا لَقِيَهُ احَدٌ مِنْ اصحابِهِ فَناوَلَ بِيَدِهِ ناوَلَها ايّاهُ فلَمْ يَنْزَعْ عَنْهُ حَتّى يَكُونَ الرَّجُلُ هُوَ الّذى يَنْزِعُ عَنْهُ».(1)

هرگاه با يكى از اصحاب ملاقات مى كرد و آن شخص دست پيش مى آورد، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله با او دست مى داد و دست خويش را از دست او جدا نمى كرد تا اين كه شخص مقابل دست خود را عقب بكشد و از دست آن حضرت درآورد.

ص: 27

هر گاه كسى از برادران دينى اش را سه روز نمى يافت (و در جمع مسلمانان نمى ديد) سراغ او را مى گرفت. پس اگر غايب و در سفر بود، برايش دعا مى كرد؛ اگر شاهد و حاضر در شهر بود، به ديدارش مى شتافت و اگر بيمار بود، به عيادتش مى رفت.

اين نشان دهنده رابطه اى صميمى با زيردستان است و مقتضاى «اخوّت دينى» همين يكدلى و صفا و محبّت است.

ص: 28

به روايت زيد بن ثابت:

«كُنّا اذا جَلَسْنا الَيْهِ انْ اخَذْنا بِحَديثٍ فى ذِكرِ الآخِرَةِ اخَذَ مَعَنا وَ انْ اخَذْنا فِى الدّنيا اخَذَ مَعناوَ انْ اخَذْنا فى ذِكرِ الطَّعامِ وَالشَّرابِ اخَذَ مَعَنا ...»(1)

چنان بوديم كه هرگاه در خدمت او مى نشستيم، اگر شروع مى كرديم به سخن گفتن در ياد آخرت، با ما در همان موضوع صحبت مى كرد، و اگر به دنيا مى پرداختيم، او هم با ما از دنيا سخن مى گفت و اگر از خوردنى و نوشيدنى مى گفتيم، آن حضرت هم درباره همان با ما به سخن مى پرداخت.

اين نهايت مردمى زيستن آن بزرگوار بود و خود را تافته اى جدا بافته از مردم نمى دانست (اگر چه در واقع، چنان بود).

ص: 29

«كانَ اخَفَّ النّاسِ صَلاةً فى تَمامٍ وَ كانَ اقْصَرَ النّاسِ خُطبةً وَ اقَلَّهُمْ هَذَراً».(1)

(در نماز جماعت و جمعه) در عين حال كه نمازش را تمام و كمال مى خواند، نمازش از همه سبك تر و خطبه اش از همه كوتاه تر بود و حرف هاى بيهوده و بى ثمر در سخنانش نبود.

گاهى كه در نماز صداى گريه كودكان به گوشش مى رسيد، نماز را سريع تر مى خواند و به پايان مى برد تا مادر آن كودك، به فرزندش برسد. رسول خدا صلى الله عليه و آله با آن كه اغلب، نمازهاى مغرب و عشاء را با فاصله مى خواند، ولى گاهى در سفرها، يا در شب هاى بارانى، يا آنگاه كه كارى فورى داشت، مغرب را دير و عشاء را زودتر مى خواند و بين دو نماز جمع مى كرد و مى فرمود: هر كه رحم نكند، به او رحم نمى شود:

«مَنْ لا يَرحَمُ، لا يُرحَمُ»(2)

ص: 30

ديگران گوش ندهد، دست و دل باز و اهل جود و كرم باشد و ... همه نشانه هايى از روح با عظمت و اخلاقى كريمانه و بزرگوارانه است و همه آنچه ياد شد، در رسول خدا صلى الله عليه و آله جلوه گر بود و درباره آنها احاديث متعدّدى نقل شده است.

به نقل حضرت امير عليه السلام:

«كانَ رَسُولُ اللَّهِ اجْوَدَ النّاسِ كَفّاً وَ اكْرَمَهُمْ عِشْرَةً».(1)

رسول خدا صلى الله عليه و آله از همه مردم بخشنده تر و از همه مردم در معاشرت، بزرگوارتر بود. و در حديث ديگر است:

«يَقْبَلُ مَعْذِرَةَ المُعْتَذِرِ الَيْهِ».(2)

عذرخواهى كسى را كه او معذرت مى طلبيد، قبول مى كرد.

هرگز بدى را با بدى پاسخ نمى گفت، بلكه از بدهى هاى مردم درمى گذشت و آنان را مى بخشود و حالت عفو و صفح (كه توصيه قرآن است) داشت:

«وَلا يَجْزِى السَّيِّئَة بِالسيّئةِ وَ لكِنْ يَعْفُو وَ يَصْفَحُ».

انس بن مالك نقل مى كند كه من هشت سال (و در بعضى روايات، نه سال) خدمتگزارى پيامبر خدا را انجام دادم و هرگز نشد كه يك بار هم به من بفرمايد كه چرا چنين كردى و بر كار من عيبجويى يا ملامت و سرزنش كند!

ص: 31

دوست داشت كه دلى سرشار از صفا و محبّت نسبت به ياران داشته باشد و از اينكه در حضور او بدى ها و لغزش هاى ديگران را مطرح ساخته، او را دل چركين و ناراحت نسبت به اصحابش كنند، منع مى كرد و مى فرمود:

«لا يُبَلِّغُنى احدٌ مِنكُم عَنْ احَدٍ مِنْ اصحابى شَيئاً فَانى احِبُّ انْ اخْرُجَ الَيْكُم وَ انا سَليمَ الصَّدْرِ».(1)

هيچ كدام از شما، درباره يكى از اصحابم چيزى به من نگوييد و به گوشم نرسانيد (البته منظور گزارشهاى ناخوشايند و عيب جويى هاست) چرا كه من دوست دارم هرگاه نزد شما بيرون مى آيم، سينه و دلم نسبت به اصحابم، سليم و بى غل و غش باشد.

روشن است كه شنيدن معايب ديگران، خاطر انسان را مكدّر كرده، صفاى دل را مى برد.

ص: 32

برخورد، به شدّت رداى آن بزرگوار راكشيد، تا آنجا كه حاشيه ردا، بر گردن رسول خدا صلى الله عليه و آله خطّ انداخت و اثر گذاشت، آنگاه به آن پيامبر رؤوف خطاب كرد كه: يا محمّد! از آن اموال خدا كه در اختيار توست، دستور بده كه به من بدهند! حضرت به او توجّهى كرد، لبخندى زد و دستور داد كه چيزى به او بدهند!(1). شگفتا از اين همه عظمت روح و متانت و تحمّل!

اين صبورى، به خصوص نسبت به غريبان و ناآشنايان و تازه واردين بيشتر بود، چرا كه آنان بيشتر مى بايست جذب خلق و خوى والاى رسول الله صلى الله عليه و آله و مجذوب آيين آسمانى اسلام مى شدند. آنان كه مقام معنوى و عظمت آن حضرت را نمى دانستند، در سخن گفتن، چيز خواستن، برخورد كردن، گاهى گستاخانه و بى ادبانه رفتار مى كردند، امّا رفتار والا و حسن خلق نبوى از حدّت و شدّت آن مى كاست و شيفته «مكارم اخلاق» آن رسول اسوه مى شدند.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

«يَصبِرُ لِلْغَريبِ عَلَى الجَفْوَةِ فى مَنْطِقِهِ و مَسألَتِهِ، حَتّى انْ كانَ اصحابُهُ لَيَستَجْلِبُونَهُ».(2)

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در برابر جفا و تندى يك غريب در حرف

ص: 33

زدن و سؤال كردن و خواستنشان، آن قدر صبر و تحمّل از خود نشان مى داد كه اصحاب، تصميم مى گرفتند آن غريب را جلب و مؤاخذه كنند و نگذارند رسول خدا صلى الله عليه و آله مورد آزار قرار گيرد.

اى سوره عشق

اى آيه مهر

اى چشمه نور

اى پا نهاده بر بلنداهاى افلاك

اى همنشين بينوا بر بستر خاك

اى خوب، اى پاك!

در روزهاى تيره و شبرنگ «بطحا»

مشعل به كف، درد آشنا، ره مى گشودى

در اوج خشم و كينه ديرين يثرب

در سينه ها بذر محبّت مى فشاندى

پاك و مبرّا بودى از هر لغزش و عيب

اى شاهد غيب!

يادت گرامى باد، اى ياد معطّر

اى نامت احمد

نامت بلند و جاودان باد، اى محمّد!(1)

ص: 34

ص: 35

پيامبر جز با ياد خدا برنمى خاست و نمى نشست.

اين گونه حالات در نشست و برخاست و ياد پيوسته خدا، در همنشينان و معاشران نيز تأثير مى گذارد و آنان را هم به ياد خدا مى اندازد.

ص: 36

به مخاطب، نكند.(1) ابوذر غفارى نقل مى كند:

رسول خدا صلى الله عليه و آله ميان اصحاب مى نشست، و گاهى كه فردى غريب و ناشناس مى آمد و آن حضرت را نمى شناخت، از جمع مى پرسيد كه پيامبر كدام يك از شماست؟ اين بود كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله درخواست كرديم اجازه فرمايد جايگاهى برايش بسازيم كه آنجا بنشيند تا افراد غريب، او را بشناسند.

با موافقت پيامبر، دكّه و سكو مانندى از گِل برايش بنا كرديم، آن حضرت روى آن مى نشست و ما هم در دو طرف پيامبر مى نشستيم.(2) انس بن مالك نقل مى كند:

هرگاه نزد پيامبر مى آمديم، حلقه وار مى نشستيم.(3) و اين گونه حلقه وار و دور هم نشستن، نشانه بى تكلّفى در جلسات، و پرهيز از تشريفات و در قيد و بند «جاى خاص» نبودن است.

ص: 37

اجتماعى را مراعات مى كرد. هرگز ديده نشد كه پاى خود را در حضور ديگران، دراز كند:

«وَ ما رُئِىَ مُقدِّماً رِجْلَهُ بَيْنَ يَدَىْ جَليسٍ لَهُ قَطٌّ».(1)

رسول خدا صلى الله عليه و آله اغلب رو به قبله مى نشست، و به كسانى هم كه خدمتش مى رسيدند، احترام و تكريم مى كرد و گاهى زيرانداز يا عباى خود را براى آنان مى گسترد تا روى آن بنشينند، با آنكه هيچ گونه قرابت و خويشاوندى ميانشان نبود، ولى ديگران را روى جايگاه خود مى نشاند.(2) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله تا آنجا ادب مجلس را رعايت مى كرد كه زانوهاى خويش را در برابر چشم ديگران، قرار نمى داد، رفتارى كه گاهى عربها داشته و دامن لباس را بالا مى زدند و ساقها و زانوان لختشان ديده مى شد، اما آن حضرت، همواره پاها و زانوهاى خويش را مى پوشاند:

«ما اخْرَجُ رُكْبَتَيْهِ بَيْنَ يَدَىْ جَليسٍ لَهُ قَطُّ».(3)

وقتى براى غذا، سر سفره مى نشست، زانوان و قدم هاى خويش را جمع مى كرد و مثل نمازگزار و حالت تشهد مى نشست، ليكن يكى از دو زانو روى ديگر متمايل مى شد و مى فرمود: من بنده ام، مثل بندگان مى خورم و مثل

ص: 38

بندگان مى نشينم.(1) مردى وارد مسجد شد و به حضور پيامبر رسيد. حضرت رسول صلى الله عليه و آله تنها نشسته بود، اما در عين حال، جا به جا شد و براى مرد تازه وارد، جا باز كرد. آن مرد گفت: يا رسول اللَّه! جا كه وسيع است! حضرت فرمود: حق مسلمان بر مسلمان ديگر آن است كه وقتى ديد مى خواهد نزديك او بنشيند، برايش جا باز كند و جا به جا شود.(2)

ص: 39

پناهگاه و مأمنى براى غريبان بودند:

«مَجْلِسُهُ مَجْلِسُ حِلْمٍ وَ حَياءٍ و صِدْقٍ و امانَةٍ، وَ لا تُرْفَعُ فيهِ الأصواتُ ...».(1)

چنين مجلسى، زمينه ساز تربيت روحى و ادب اجتماعى است. اين فرهنگ را از پيامبر صلى الله عليه و آله آموخته بودند.

در محضر آن حضرت، وقتى سخن گفته مى شد، همه گوش مى كردند، سخن يكديگر را قطع نمى كردند، پاى سخنرانى رسول خدا صلى الله عليه و آله، سراپا گوش بودند، آن چنان كه گويى پرنده بر سرشان نشسته است. چون كلام پيامبر تمام مى شد، آنان آغاز به سخن مى كردند. هنگام سخن گفتن ديگرى نيز تا پايان كلامش صبر مى كردند و وارد سخنان او نمى شدند.(2) در حضور آن حضرت، اگر سخنى هم درباره ديگران گفته مى شد، سخن از نيازها و حاجت هايشان بود تا به تأمين و رفع آنها اقدام شود. خود آن حضرت سفارش فرموده بود كه حاجت و نياز كسانى را كه دسترسى به من ندارند، به من اطلاع دهيد، چرا كه خداوند در قيامت، قدم هاى كسانى را بر صراط، استوار مى دارد كه حاجتِ حاجتمندان و گرفتارىِ درماندگان را به افراد توانگر و مسؤولان و زمامداران برسانند. اين بود كه در خدمت آن حضرت، سخن از اين گونه

ص: 40

نيازها بود و مجالى نمى داد كه از عيوب و لغزش هاى ديگران صحبت شود:

«... لا يُذْكَرُ عِندَهُ الّا ذلِكَ وَ لا يُقبَلُ مِنْ احدٍ عَثْرَةٌ».(1)

ص: 41

در محضر پيامبر، كسانى قرب و منزلت بيشترى داشتند و از ياران ويژه وى به شمار مى رفتند كه خيرخواهى شان نسبت به مسلمانان بيشتر و مواسات، كمك رسانى و ايثارشان نسبت به مردم افزون تر باشد.(1) به روايت على عليه السلام كسانى كه با آن حضرت كار داشتند و براى رفع حاجت در خانه خدمتش مى رسيدند، بعضى يك حاجت داشتند، برخى دو حاجت و بعضى داراى نيازهاى متعدّد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله اوقات خويش را صرف آنان مى كرد و مشكلاتشان را برطرف مى كرد و وقت خويش را به تناسب كار و حاجت آنان تقسيم مى كرد و در اختيار آنان مى گذاشت.(2) محضر رسول اكرم صلى الله عليه و آله همواره پربار بود، هم از جهت شناختِ معارف دينى و هم الهام گيرى از اخلاق و سلوك اجتماعى و گرايش و عنايت به عبادات و تكاليف. آنان كه شرفياب خدمتش مى شدند، بى بهره و دست خالى برنمى گشتند، يا فهم دينى آنان افزوده مى شد، يا در درجات معنوى رشد مى كردند، و حتى بهره مادى هم مى بردند.

به اين گزارش علوى عليه السلام دقت كنيد:

«يَدْخُلُونَ رُوّاداً وَ لا يَفْتَرِقُونَ الّا عَنْ ذَواقٍ

ص: 42

وَيَخْرُجُونَ ادِلَّةً».(1)

افراد، براى درك فيض و طلب علم، شرفياب حضورش مى شدند و بى اينكه چيزى بچشند، متفرّق نمى شدند و چون برمى گشتند، راهنمايانى بودند!) هم بهره مندى مادى و هم تغذيه روحى و معنوى.

ص: 43

ص: 44

عامل تفرقه و موجب بد دلى و كدورت افراد، نسبت به يكديگر:

«كانَ صلى الله عليه و آله يَخْزِنُ لِسانَه الّا عَمّا يَعْنيهِ وَيُؤَلِّفُهُمْ وَلا يُنَفِّرُهِمْ».(1)

ص: 45

اين شيوه، براى همه كسانى كه با سخنرانى، تدريس و تأليف با مردم مرتبطند، درس و الگوست، تا از اين طريق، يعنى سخن و نوشتارى روشن، مفهوم و مردمى استفاده كنند، تا به راحتى با مخاطبين، ارتباط برقرار كنند. سخنان پيامبر، روشن، گويا، واضح بود، چنانكه هر شنونده اى آن را مى فهميد:

«كانَ كَلامُهُ فَصلًا يَتَبَيَّنُهُ كُلُّ مَنْ سَمِعَهُ».(1)

ص: 46

ص: 47

در عين كمال نماز، خطبه هايش كوتاه ترين بود و كمترين سخن بيهوده و غير لازم نداشت.

اين رعايت حال مردم و «مردم دارى» او را نشان مى داد.

ص: 48

ص: 49

ص: 50

بِمَشىِ عاجزٍ وِلابِكَسْلانَ».(1)

مشى محكم نشانه عاجز و سست و كسل نبودن حضرت بود.

در نقل ديگر از حضرت على عليه السلام آمده است كه چنان راه مى رفت كه گويى در سراشيبى گام برمى دارد، شيوه اى كه پيش از آن و بعد از آن ديده نشده است.(2) به نقل جابربن عبداللَّه انصارى:

«كانَ رسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله فى اخْرَياتِ النّاسِ يُزجِى الضَّعيفَ وَ يُرْدِفُهُ وَيَدُلُّهُمْ».(3)

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در اواخر مردم راه مى رفت، ناتوانان را كمك مى كرد و بر مركب خويش سوار مى نمود و آنان را راهنمايى مى كرد.

ص: 51

چيزى است كه در رفتار آن حضرت مشهود بود.

به نقل هند بن ابى هاله تميمى:

«يَمشى هَوْناً، سريعَ المَشْيَةِ ....»(1)

آن حضرت با آرامش و وقار راه مى رفت، در عين حال، تند و چابك بود.

ص: 52

ص: 53

بازگشت از راه ديگرى بر مى گشت نه همان راه اوليه اين كار، يا يك اقدام امنيتى بود تا از خطرهاى احتمالى و كمين دشمنان مصون بماند يا همچنانكه در حديثى از حضرت رضا عليه السلام نقل شده است، زمينه افزايش رزق و روزى بوده است. به اين معنى كه در تنوع راه عبور، هم انسان هاى بيشترى را مى بيند و تقويت روابط اجتماعى انجام مى گيرد، هم مردم و شهر و تلاش ها را مى بيند و خوداين معاشرت با طيف وسيع ترى از مردم، سبب رونق كار اجتماعى انسان و در نتيجه افزايش رزق اوست.

گرچه راه رفتن و عبور و مرور، چه سواره و چه پياده چيز ساده و پيش پا افتاده اى جلوه مى كند، ولى همين مسأله مى تواند با الهام از اسوه هاى مكتب و شيوه رفتارى اولياى دين، وضعيّت مطلوب و به سامانى داشته باشد.

امروز «فرهنگ ترافيك» و آداب رفت و آمد در جاده ها (چه داخل شهر و چه بيرون) و نحوه تردّد انسان ها در معابر و گذرگاه، از مسائل مهم اجتماعى است.

غرور و خيره سرى و بى مبالاتى در مشى و رفت و آمد، امروز در شكل هاى جديدترى بروز مى كند. اميد است كه شيوه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله سرمشق امت او باشد و راه رفتنى متواضعانه را پيش گيرند.

ص: 54

ص: 55

پروردگار، چركى و ژوليدگى را دشمن مى دارد.

با توجه به مطلوب بودن تجمّل و آراستگى از ديد اسلام به بررسى گوشه هايى از اين شيوه رفتارى، در سيره پيامبر خدا مى پردازيم:

ص: 56

يَتَهَيَّأَ لَهُمْ وَيَتَجَمَّلَ».(1)

خداوند از بنده اش اين را دوست دارد كه هر گاه نزد برادران دينى اش بيرون مى رود، خود را براى آنان آماده و آراسته سازد.

اين شيوه سبب جذب و جلب ديگران مى شود و نفوذ دعوت تبليغى يك پيشوا را افزايش مى دهد.

آن حضرت با شانه، سر خود را شانه مى كرد. همسرانش مراقب و منتظر بودند كه وقتى از موهاى سر و صورت او مى ريخت، آنها را جمع مى كردند. تار موهايى كه گاهى نزد مردم به عنوان تبرك مانده بود از همان موها بود. وى گاهى روزى دوبار محاسن خود را شانه مى زد و پس از شانه زدن شانه را در جاى مخصوص خود مى گذاشت.(2)

ص: 57

سرش ديده مى شد، با مشك و عنبر خود را خوشبو مى ساخت، گاهى هم با «عود» و «غاليه» خود را معطر مى كرد.(1) خرج كردن در اين راه بسيار پسنديده است و اسراف هم به حساب نمى آيد. به روايت امام صادق عليه السلام:

«كانَ رَسُولُ اللَّهِ يُنْفِقُ عَلَى الطّيبِ اكثَرَ مِمّا يُنْفِقُ عَلَى الطَّعامِ».(2)

پيامبر خدا، بيش از آنچه كه براى خوراكى و طعام خرج كند، در راه عطريات خرج مى كرد.

اين است اخلاق پيامبرانه! چه عيب دارد كه بخشى از مخارج روزانه مسلمانان را، هزينه هاى بهداشتى و تميزى و آراستگى و خوشبويى آنان تشكيل دهد؟! امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

«ما انْفَقْتَ فِى الطّيبِ فَلَيسَ بِسَرَفٍ».(3)

آنچه در راه عطريات خرج كنى، اسراف نيست.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله هر گاه از كوچه و گذرگاهى مى گذشت، پس از عبورش، آنان كه از آن مسير مى گذشتند، از رايحه خوش بر جاى مانده مى دانستند كه پيامبر از اين كوچه گذشته است! هر گاه عطرى به او عرضه مى شد، از آن استفاده

ص: 58

مى كرد و مى فرمود: بوى آن خوش است، سنگينى هم ندارد! و استفاده از بوى خوش را هميشه دوست داشت و از آن لذّت مى برد.(1) به فرموده امام صادق عليه السلام رسول خدا هر جمعه عطر مى زد و خود را خوشبو مى ساخت و اگر عطرياتى هم در اختيار نداشت روسرى بعضى از همسرانش را آب پاشيده بر سر و روى خود مى كشيد تا خوشبو گردد.

«كانَ رَسولُ اللَّهِ يَتَطَيّبُ فى كُلِّ جُمْعَةٍ فَاذا لَم يَجِد اخَذَ بَعْضَ خُمُرِ نِسائِهِ فَرَشَّهُ بِالماءِ وَيمَسَحُ بِهِ».(2)

ص: 59

«و كان صلى الله عليه و آله يُقَلِّمُ اظفارَهُ وَيَقُصُّ شارِبَهُ يَومَ الجمعَةِ قبلَ انْ يَخْرُجَ الى الصَّلاةِ».(1)

آن حضرت روز جمعه پيش از آنكه براى برپايى نماز جمعه از خانه بيرون رود، ناخن هايش رامى چيد و شارب خود را كوتاه مى كرد.

چيدن ناخن و كوتاه كردن مو به بهداشت آن كمك مى كند. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به اين نظافت حتى در مسافرت ها هم توجّه داشت و هر گاه به سفر مى رفت پيوسته پنج چيز را با خود داشت: آينه، سرمه دان، شانه، مسواك، و قيچى.(2) هر گاه سر و صورت خود را مى شست. موهاى خويش را با «سدر» شستشو مى داد.(3) آن حضرت علاقه داشت كه بر موى سر و صورت خود روغن هاى خوشبو كننده بزند، حتى به ابروها و شارب هم مى زد. در سفره ها هيچگاه شيشه روغن و سرمه دان و قيچى و مسواك و شانه را از خود دور نمى ساخت.(4)

ص: 60

دندان هايش پيوسته برّاق و سفيد بود و امت خويش را هم به مسواك زدن دستور مى داد. هر گاه مى خوابيد، مسواك را بالاى سر خود مى گذاشت. قبل از خواب مسواك مى زد.

وقتى از خواب بيدار مى شد مسواك مى زد.(1) اين نكته بهداشتى توصيه خدا به آن حضرت بود.

مى فرمود: آن قدر (از سوى خداوند) به مسواك فرمان داده شدم كه ترسيدم بر من واجب شود.(2) نسبت به امت خويش نيزفرموده است كه: اگر نبود كه بر امتم دشوار سازم آنان را امر مى كردم كه با هر نماز مسواك بزنند. مى فرمود:(3) مسواك هم پاكيزه كننده دهان، هم موجب رضاى الهى است و از سنت هاى مؤكدى است كه خداوند قرار داده است.(4) مجموعه آن چه در چهره و موى سر و صورت و لباس و دهان و دندان و بوى بدن و زيبايى ظاهرى مطرح شد، سنت «تجمل» و آراستگى است كه در زندگى نامه حضرت رسول صلى الله عليه و آله ديده مى شود.

امت محمد صلى الله عليه و آله نيز چه در مقابل امت ها و ملت ها و پيروان اديان ديگر و چه به عنوان الگوى تأثيرگذار بر

ص: 61

ديگران، به اسوه اى همچون پيامبر خدا صلى الله عليه و آله مى نگرند كه رفتار اجتماعى اش با مردم و نحوه معاشرت او در جامعه، به نحوى بود كه محبوب دل ها شده بود و مردم از مصاحبت و هم سخنى و انس با آن حضرت لذت مى بردند.

نظم و بهداشت و پاكيزگى ره آورد غرب و اروپائيان نيست، بلكه متن دستورهاى دينى و سنت هاى اسلامى است و بالاترين آن در وجود نازنين رسول مكرم تجلى يافته بود، آن هم با شرايط آن روزگار و كمبود آب و وسايل و امكانات.

ص: 62

ص: 63

ص: 64

رسول خدا صلى الله عليه و آله نمونه اعلاى تميزى و آراستگى بود. در لباس پوشيدن نيز به اين نكته توجه داشت و در مورد نظافت جامه مى فرمود:

«مَنِ اتَّخَذَ ثَوباً فَليُنَظِّفْهُ».(1)

هر كسى لباسى تهيه مى كند و مى پوشد آن را تميز كند.

لباس سفيد خودبه خود طورى است كه چرك و آلودگى آن زودتر معلوم مى شود و انسان مقيّد به سنّت نبوى نظافت، به شستن و تميز كردن آن روى مى آورد. به علاوه انبساط خاطر و باز شدن روحيه نيز از فوايد پوشيدن لباس روشن و سفيد است.

ص: 65

در روايت ديگر است كه چون جامه نو به تن مى كرد، دعا مى كرد و مى فرمود: خدايى را سپاس كه بر تن من چيز پوشاند تا پوشش من باشد و ميان مردم آراسته باشم.(1) جامه بلندى كه بر زمين كشيده شود، نشان تكبر است و در جاهليت شيوه اشراف جاهلى بوده است. رسول خدا صلى الله عليه و آله ضمن آنكه از پوشيدن آن گونه جامه ها نهى مى كرد، خود جامه اى مى پوشيد كه از نظر بلندى به قوزك پاهايش نمى رسيد:

«كانَتْ ثِيابُهُ كُلُّها مُشَمَّرةً فَوْقَ الكَعْبَيْنِ».(2)

گاهى جامه وى كوچك تر از قطيفه (شَمله) بود، يا جامه اى پشمين و راه راه با خطوط سياه و سفيد كه وقتى آن را به بر مى كرد، هيئت زيبايى مى يافت.(3) از نشانه هاى وارستگى آن حضرت در پوشيدن جامه و اين كه فخر خويش را به جامه و نوع آن نمى دانست اين است كه نقل شده هر نوع لباسى كه فراهم مى شد مى پوشيد، از لُنگ و پيراهن يا جُبّه يا هر چيز ديگر.(4)

ص: 66

فريبنده دنيا و به ناز و نعمت آن دل نبستن و به جلوه هاى مادى دل خوش نداشتن در همه شؤون زندگى وى متجلى بود، از جمله در كيفيّت و نوع لباس و فرش و زيرانداز ....

گاهى آن حضرت، روى حصير مى خوابيد، بى آنكه جز آن چيزى زيرش باشد.(1) هر چه فراهم بود مى پوشيد، چه قطيفه اى باشد كه به بركند يا بُرد عالى كه بپوشد، چه جبّه پشمين، هر چه كه از حلال مى يافت مى پوشيد:

«ما وَجَدَ مِنَ المُباحِ لَبِسَ».(2)

مهم مباح بودن جامه بود كه براى رسول خدا اهميت داشت نه قيمت و جنس و دوخت و جذّاب بودن!

آن حضرت به صحابى پارسا ابوذر غفارى فرمود:

اى ابوذر! من لباس خشن و سخت مى پوشم، روى زمين مى نشينم، بر چهار پاى بى زين سوار مى شوم و كسى را در رديف خود سوار مى كنم. اين ها از سنت هاى من است، هر كس از سنن من روى گردان شود از من نيست.(3) عبايى داشت هر گاه مى خواست نافله بخواند (يا جابجا شود) آن را تا مى كرد و زيرش مى انداخت.(4)

ص: 67

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله هرگز نسبت به جاى خواب و رختخواب عيب جويى و ايرادگيرى نداشت. اگر بستر برايش مى گستردند، برآن مى خوابيد و اگر رختخوابى پهن نمى شد، بر زمين مى خوابيد:

«انْ فَرَشُوا لَهُ اضْطجَعَ و ان لَمْ يُفْرَشْ لَهُ اضْطجَعَ عَلَى الأرضِ».(1) اين نهايت زهد و اوج وارستگى از تعلقات دنيوى است.

وقتى در خانه بود، لباس خود را مى دوخت و بر كفش خويش وصله مى زد.(2) روزى عمر خدمت آن حضرت رسيد، در حالى كه وى بر روى حصيرى خفته بود و حصير بر پهلوهاى آن حضرت خط انداخته بود گفت: يا رسول اللَّه! كاش بسترى گسترده بوديد! فرمود: دنيا را مى خواهم چه كنم؟ مَثَل من و دنيا مَثَل رهگذرى است كه در يك روز گرم ساعتى از روز را زير سايه درختى به استراحت پرداخته سپس آنجا را وانهاده و رفته است!(3)

ص: 68

نيست ولى در رديف جامه به شمار مى آيد. از سنت هاى اسلامى پوشاندن سر است چه هنگام عبادت و نماز چه در مواقع ديگر.

پوشش پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله براى سر خود، اغلب «عمامه» بود. هنگام خطبه و جهاد به تناسب شرايط با چيزى سر را مى پوشاند. گاهى هم سر برهنه بود. به روايت امام صادق عليه السلام پيامبر اسلام عرقچين و كلاه سفيد راه راه مى پوشيد و در هنگام جنگ عرقچين بر سر مى گذاشت كه دو گوش داشت و روى گوش ها را مى پوشاند.(1) در مواقع ديگر از زير عمامه عرقچين هم بر سر مى پوشيد:

«كانَ يَلبِسُ القَلانِسَ تَحتَ العَمائمِ».(2)

البته گاهى عمامه بدون كلاه بر سر مى نهاد يا كلاه بدون عمامه مى پوشيد.(3) عمامه سياهى داشت كه بر سر مى پيچيد و با آن نماز مى خواند.(4) اگر استفاده از دستمال و حوله را براى خشك كردن دست و صورت هنگام وضو وارد بحث پوشش لباس كنيم بد نيست بدانيم كه رسول خدا صلى الله عليه و آله حوله هاى متعددى داشت با نام هاى مختلف و كاربردهاى گوناگون كه به مراعات

ص: 69

بهداشت و نظافت و نظم هم مربوط مى شد. دستمال و حوله اى داشت كه پس از وضو چهره خود را با آن خشك مى كرد و اگر حوله و دستمالى همراه نداشت با گوشه لباس خود صورت را خشك مى كرد.(1) آراستگى آن حضرت به خصوص هنگام حضور در جمع مسلمانان در مسجد و براى خطبه و نماز گوشه ديگرى از سيره او را نشان مى دهد. لباس نماز جمعه وى مخصوص بود:

«كانَ لَهُ ثَوبٌ لِلجمعَةِ خاصَّةً».(2)

در بعضى روايات نيز آمده كه غير از لباسى كه در روزهاى غير جمعه مى پوشيد دو جامه مخصوص براى جمعه داشت.(3)

ص: 70

از سمت چپ شروع مى كرد.(1) گاهى بى آنكه جامه ديگرى بر تن كند روپوشى را بر اندام خود مى افكند و دو طرف آن را بين دو شانه خود گره مى زد و چه در خانه يا بيرون يا هنگام نماز بر جنازه ها، با همان حالت نماز مى گزارد. گاهى نيز در يك لباس گشاد نماز مى خواند. دو عدد جامه بُرد بافته شده داشت كه آن ها را تنها در حال نماز مى پوشيد، امّت خويش را به «نظافت» دستور مى داد و تشويق مى كرد.(2) آن حضرت انجام كار را با دست راست و شروع از سمت راست را در همه كارهايش دوست داشت و نيز در پوشيدن جامه و كفش، در شانه كردن موى.(3) لباسى كه مى خريد اگر آستين آن بيش از اندازه بود مقدار اضافى را مى بريد(4) و نمى گذاشت لبه آن را هم بدوزند و به همان حال مى پوشيد و مى فرمود: كار خيلى زودتر از اين هاست!(5) و اين ها همه اين نكته را مى آموزد كه «جامه تقوا» و «پوشش عفاف» برترين لباس است و ارزش آدمى به جان پاك است نه جامه فاخر.

ص: 71

ص: 72

گرسنه و خائف از خدا باشد.(1) امام صادق عليه السلام وقتى سخن از گرسنگى كشيدن هاى پيامبر و سير نخوردن ها و اكتفا به نان جو كردن وى مى گفت، افزود: نمى گويم كه آن حضرت نداشت و نمى يافت كه بخورد! چرا كه او گاهى به يك نفر صد شتر جايزه داد و اگر مى خواست مى خورد، جبرئيل سه بار كليدهاى گنجينه هاى زمين را براى او آرود و او را در پذيرفتن آن مخيّر ساخت، بى آنكه از درجات اخروى حضرتش اندكى كاسته شود، اما باز هم آن حضرت نيازمندى و تواضع در پيشگاه خدا را ترجيح مى داد.(2) كسى از امام صادق عليه السلام پرسيد: آيا اين روايت صحيح است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از نان گندم سير نخورد؟ فرمود: نه اصلًا نان گندم نمى خورد بلكه از نان جو آن قدر نخورد كه سير شود!(3) مقيّد نبودن آن حضرت به نوع خاصى از غذا جز اين قيد و شرط كه حلال باشد، نشانه ديگرى از اين وارستگى بود:

«كانَ رَسُولُ اللَّه يأكُلُ الأصنافَ مِنَ الطَّعامِ».(4)

پيامبر خدا هر نوع غذا را مى خورد.

ص: 73

گاهى از گرسنگى سنگ به شكم خود مى بست. هر غذايى كه حاضر بود مى خورد و هر چه را مى يافت رد نمى كرد.(1)

ص: 74

هر گاه طعام و سفره در مقابل حضرت مى نهادند چنين دعا مى كرد:

«اللّهُمَّ اجْعَلْها نِعمَةً مَشكورةً تَصِلُ بِها نِعْمةَ الجنَّة».(1)

خدايا اين را نعمتى سپاس گزارى شده قرار بده، نعمتى كه آن را به نعمت بهشت، متصل سازى.

آن حضرت به خوردن غذاهاى مانده در سفره اهتمام مى ورزيد و طعام افتاده از سفره را مهريه حورالعين مى دانست و خوردن خورده هاى غذا يا تكه نانى را كه بر زمين افتاده مايه رحمت و مغفرت الهى معرفى مى كرد.(2) اين گونه برخورد با مواد غذايى و مواهب خدا هم سپاس نعمت هاى الهى است، هم جلوى اسراف را مى گيرد و به مردم مى آموزد تا مواهب الهى را هدر ندهند و اسراف نكنند.

ص: 75

نحوه نشستن او بر سفره و كنار غذا نيز متواضعانه بود.

آن حضرت روى زمين مى نشست روى زمين غذا مى خورد مثل بندگان مى نشست و همچون آنان غذا مى خورد و مى دانست كه بنده است:

«كانَ رَسُولُ اللَّه صلى الله عليه و آله يأكُلُ أكلَ العَبدِ و يَجلِسُ جُلوسَ العَبدِ وَيعلَمُ أنَّهُ عَبدٌ».(1)

روزى زنى بر آن حضرت گذر كرد. به پيامبر كه روى زمين نشسته و مشغول غذا خوردن بود گفت: يا محمد! مثل بردگان غذا مى خورى و مثل آنان مى نشينى! پيامبر فرمود:

واى بر تو كدام بنده است كه از من بنده تر باشد؟(2) به روايت حضرت امير عليه السلام رسول خدا صلى الله عليه و آله سر سفره مانند بردگان مى نشست و به ران چپ خود تكيه مى داد. به فرموده امام صادق عليه السلام هرگز آن حضرت از آغاز بعثت تا دم مرگ در حال تكيه دادن غذا نخورد، مثل بردگان مى خورد به خاطر فروتنى در پيشگاه خدا.(3) مى فرمود: پنج چيز را تا عمر دارم رها نمى كنم يكى هم غذا خوردن با بردگان است.(4) از نشانه هاى ديگر فروتنى او نسبت به غذاو نعمت الهى

ص: 76

آن بود كه هر كس آن حضرت را به طعام دعوت مى كرد اجابت مى نمود و فرقى ميان برده و آزاد و فقير و غنى نمى گذاشت. حتى اگر به تكّه اى گوشت هم دعوتش مى كردند ردّ نمى كرد. هديه اين و آن را مى پذيرفت، اگر چه يك جرعه شير باشد مى گرفت و آن را مى نوشيد ولى صدقه نمى خورد.(1)

ص: 77

در سفره هاى جمعى، رسول خدا زودتر از همه دست به غذا مى برد و ديرتر از همه دست از غذا مى كشيد تا ديگران بدون حجب و حيا و خجالت كشيدن غذا بخورند:

«اذا اكَلَ مَعَ قَومٍ طَعاماً كان اوَّلَ مَنْ يَضَعُ يَدَهَ و آخِرَ مَنْ يَرْفَعُها لِيأكُلَ القَومُ».(1)

و مى فرمود: هر كس از جلوى خودش غذا بخورد.

هرگاه نزد قومى مهمان بود و غذا مى خورد چنين دعا مى كرد:

«افْطَرَ عِندكُمُ الصّائمونَ وَ اكَلَ طعامَكُمُ الابرار».(2)

روزه داران نزد شما افطار كنند و نيكان از غذايتان بخورند.

هر گاه با جمعى به يك مهمانى كه دعوت شده بودند مى رفتند اگر كسى كه دعوت نبود با او و يارانش همراه مى شد، نزديك خانه طرف كه مى رسيدند، مى فرمود: تو را كه دعوت نكرده اند همين جا باش تا براى تو هم از ميزبان اجازه بگيريم.(3) هر گاه مهمان به منزل وى مى آمد با مهمان غذا مى خورد و از سفره دست نمى كشيد تا آنكه مهمان دست از طعام بكشد.(4)

ص: 78

ص: 79

شام مى آورند آب مى نوشيد، گاهى نيز در كاسه هاى چوبى، يا سفالى، گاهى نيز در مشت هاى خويش آب مى نوشيد و مى فرمود: هيچ ظرفى به گوارايى دست نيست. گاهى هم از دهانه مشك مى نوشيد. گاهى ايستاده گاهى سواره و در هر ظرفى كه پيش مى آمد. شربت خنك را هم دوست داشت ولى مى فرمود: سرور و سالار همه نوشابه ها در دنيا و آخرت «آب» است:

«سَيِّدُ الأشرِبَةِ فِى الدُنيا و الآخرةِ الماءُ».(1)

ص: 80

نمى خوريم و تا سير نشده ايم دست از غذا مى كشيم. تا زنده بود نانى كه آرد آن «الك» شده باشد نخورد (يعنى نان با سبوس مى خورد) خيلى در امر غذا و جنس آن اهل دقت و سختگيرى نبود.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله هنگام غذا خوردن به كسى كه رو به رويش نشسته بود، لقمه تعارف مى كرد و موقع نوشيدن آب به كسى كه سمت راستش بود، آب مى داد. حضرت مى فرمود: هنگام غذا خوردن، كفش هاى خود را در بياوريد، چرا كه اين سنّتى نيكوست و پاها را هم راحتى مى بخشد.

يك بار خدمت آن حضرت حلوا آوردند. حضرت ميل نفرمود. پرسيدند: آيا آن را حرام مى دانى؟ فرمود: نه، ولى دوست ندارم كه خود را به چنين غذاهاى لذيذى عادت بدهم.(1)

ص: 81

ص: 82

شيفتگى او به عبادت و نماز، در حدى بود كه هنگام نماز توجّه حضرت از هر چيز بر مى گشت و به خداوند معطوف مى شد. از قول عايشه نقل شده است كه:

«كانَ رسولُ اللَّه صلى الله عليه و آله يُحدِّثنا و نُحَدِّثُهُ فَاذا حَضَرَتِ الصّلاةُ فكأنَّهُ لَمْ يَعرِفْنا و لم نَعرِفهُ».(1)

رسول خدا چنين بود كه با ما مشغول صحبت و گفتگو بود. چون وقت نماز مى رسيد (چنان حالش دگرگون مى شد كه) گويا نه او ما را مى شناخته و نه ما او را مى شناسيم.

ص: 83

به نقل شهيد ثانى، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله براى وقت نماز انتظار مى كشيد و شوقش براى عبادت افزون مى شد و چشم به راه رسيدن وقت نماز بود.(1) نماز و عبادت را بسيار دوست مى داشت و مى فرمود:

«جُعِلَ قُرِّةُ عَينى فى الصّلاةِ و الصَّومِ».(2) روشنايى چشم من در نماز و روزه قرار داده شده است.

در ماه هاى رمضان عاشقانه تر عبادت مى كرد. دستور مى داد براى او خيمه اى در مسجد مى زدند، از زنان فاصله مى گرفت، رختخوابش را جمع مى كرد و خود را فارغ و خالص براى اعتكاف و عبادت مى ساخت.(3) به ابوذر غفارى مى فرمود: اى ابوذر! خداوند نماز را محبوب من ساخته است همچنان كه غذا را محبوب گرسنه و آب را محبوب تشنه قرار داده است، گرسنه هر گاه طعام بخورد سير مى شود و تشنه با خوردن آب سيراب مى گردد، ولى من از نماز سير نمى شوم:

«... وَانا لااشْبَعُ مِنَ الصّلاةِ».(4)

ص: 84

دستانى پيوسته به دعا بلند در درگاه خداى بزرگ، كمال را هم در همين مى ديد. اگربه مقام «رسالت» رسيد چون «عبوديت» داشت و چون «بنده» بود «رسول» شد. در تشهدهاى نماز نيز ابتدا به عبوديت او گواهى مى دهيم سپس به رسالت او، چون آن بود كه زمينه ساز اين گشت.

(اشهدُ انَّ مُحمَّداً عَبدُهُ وَ رسولُهُ).

به روايت امام صادق عليه السلام روزى جبرئيل بر حضرت پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد و عرض كرد:

خداى متعال سلام مى رساند و مى فرمايد: اين دشت مكّه و بطحا از آنِ توست، اگر بخواهى آن را برايت پر از طلا كنم!

حضرت رسول سه بار به آسمان نگاه كرد، سپس گفت:

نه، خدايا! مى خواهم يك روز سير باشم تا تو را حمد و شكر كنم، يك روز گرسنه باشم تا از تو مسئلت نمايم:

«لا يا ربِّ! وَلكنْ اشبَعُ يوماً فَاحمَدُكَ وَاجُوعُ يوماً فَاسأَلُكَ».(1)

اين نهايت اشتياق بندگى است تا پيوسته عاكف درگاه حق و معتكف آستان عبوديت خدا باشد.

ص: 85

در دل «احساس عبوديت» ندارند. اما عارفانِ واصل به هر جا كه برسند و هر چه مقام و علم و قدرت پيدا كنند، باز هم خود را «عبد» مى شناسند. رسول خدا صلى الله عليه و آله سر حلقه اين گونه عارفان است. مثل بندگان بر زمين مى نشست، مثل بندگان بر زمين غذا مى خورد و بر زمين مى خفت و مى دانست كه بنده است.

همين ويژگى سبب شد كه با آنكه شخص اول عالم امكان و رسول برگزيده پروردگار بود بر كسى فخر نمى فروخت و تكبر نمى ورزيد و تواضع خود را از دست نمى داد. حتى يك بار (طبق روايت ابن مسعود) مردى خدمت آن حضرت آمد و هنگام سخن گفتن با پيامبر خود را باخت و به لرزه و لكنت زبان افتاد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله او را دلدارى داد و فرمود:

«هَوِّنْ عَلَيكَ فَلَستُ بِمَلِكٍ انَّما انا ابْنُ امرأةٍ كانَتْ تأكُلُ القِدَّ».(1)

آرام باش و آرام گير، من كه پادشاه نيستم! من پسر زنى هستم كه «قِدْ» (غذايى مثل اشكنه) مى خورد!

يعنى خود را عادى و معمولى جلوه مى داد، تا هيبت او از جاذبه اش نكاهد و مردم دراو چهره يك حاكم مقتدر نبينند، بلكه او را پدر امت و پيامبرى فرستاده شده از سوى خداوند

ص: 86

بدانند و راحت با او سخن بگويند و رابطه برقرار كنند و عظمت و شخصيت والاى او، مانع ارتباط و انس مردم با وى نگردد.

ص: 87

را بياموزند.

ص: 88

روز عيد، سرش را مى تراشيد، ناخن هايش را مى گرفت و كمى از موهاى اطراف صورتش را مى زد.(1) آن حضرت، رمى جمرات را پياده انجام مى داد. آن هم وقتى كه خورشيد بالا آمده باشد.

شوق كعبه در دلش چنان بود كه در شبهاى تشريق، هر شب از منا به مكّه مى آمد و خانه كعبه را زيارت مى كرد و نماز خواندن در حرم الهى را بسيار دوست داشت.

پيامبر اعظم، مدينه را حرم خود مى دانست و در مدينه، به زيارت شهداى احد مى رفت و بر آنان سلام مى داد. مسجد قبا مورد علاقه آن حضرت بود. هر هفته روزهاى شنبه، پياده و گاهى هم سواره به مسجد قبا مى رفت و آنجا نماز مى خواند.(2) از آن حضرت نقل شده كه نماز در مسجد قبا، پاداش عمره دارد.

رسول خدا صلى الله عليه و آله به زيارت حاجى هم مى رفت. هر كس از حج برمى گشت، به او

«تقبّل اللَّه ...»

مى گفت و در حق وى دعا مى كرد. آن حضرت سه گروه را مهمانان خدا مى دانست:

رزمندگان، حج گزاران و عمره كنندگان.(3)

ص: 89

ص: 90

2- هنگام سفر، وسايل مختلفى را همراه بر مى داشت، از قبيل: شيشه روغن براى ماليدن به بدن، سرمه دان، قيچى، مسواك، شانه، نخ و سوزن خياطى، سوزن كفش دوزى و وصله زنى، تالباس هاى خود را بدوز دو كفش خود را پينه زند.(1) 3- هر گاه از مسافرت بر مى گشت ابتدا وارد مسجد مى شد و آنجا دو ركعت نماز مى خواند، سپس به خانه خود وارد مى شد.(2) 4- پيامبر خدا صلى الله عليه و آله محكم راه مى رفت، وقتى گام مى نهاد چنان راه مى رفت كه معلوم بود عاجز و خسته نيست. هر گاه از راهى مى رفت در بازگشت راه ديگرى را انتخاب مى كرد.

هر گاه مى خواست به جنگى برود، مقصد خود را از مردم پنهان مى داشت و از آن با كنايه صحبت مى كرد. در مسافرت ها هر گاه از بلندى سرازير مى شد: «سبحان اللَّه» مى گفت و چون به بلندى ها مى رسيد: «اللَّه اكبر» مى گفت.(3) 5- رسول اكرم صلى الله عليه و آله گاهى پياده و پابرهنه، بدون عبا و ردا راه مى رفت، تا آخرين نقطه مدينه براى عيادت مريض مى رفت، با فقيران همنشين و هم غذا مى شد، آنان را كه اخلاق نيكوترى داشتند مورد احترام قرار مى داد، ميان اهل شرافت، با نيكى كردن به آنان الفت ايجاد مى كرد، به

ص: 91

خويشاوندان خود احسان و نيكى مى كرد، به كسى جفا و تندى نداشت، عذر و پوزش ديگران را مى پذيرفت، از همه خندان تر بود (تا وقتى كه قرآن بر او نازل نمى شد يا سخن از موعظه نبود)، هرگز خود را از نظر خوراك و لباس بر بردگان و كنيزانش برترى نمى داد. هرگز به كسى دشنام نداد و كسى را طرد نكرد. هر كس چه آزاد و چه برده مى آمد و كارى داشت براى انجام كار او اقدام مى كرد، وقتى با كسى دست مى داد، دست خود را رها نمى كرد بلكه آن قدر صبر مى كرد تا او دستش را رها كند.(1) 6- با ياد خدا مى نشست و بر مى خاست. وقتى نماز مى خواند، اگر كسى نزد او مى نشست نمازش را سبك مى كرد و زود تمام كرده به او رو مى كرد و مى گفت: كارى دارى؟ وارد مجلسى كه مى شد هر جا كه جا بود مى نشست و بيشتر رو به قبله مى نشست و در حال خشم و رضا جز حق نمى گفت.(2) 7- پيامبر صلى الله عليه و آله متواضع بود، بى آنكه خجالت بكشد نيازهاى خانه را از بازار تهيه كرده و به خانه مى آورد، با فقير و ثروتمند دست مى داد، با هر كس رو به رو مى شد سلام مى داد، چه فقير چه پولدار، چه كودك چه بزرگ، اگر او را به چيزى دعوت مى كردند آن را به ديد حقارت نمى نگريست، هر چند خرمايى پوسيده باشد. مخارج زندگيش سبك بود.

ص: 92

چهره اى باز و خندان داشت، اندوهگين بود، بى آنكه چهره اش عبوس باشد. متواضع بود، بى آنكه از خود ذلّت نشان دهد، بخشنده بود، بى آنكه اسراف و ولخرجى كند، نسبت به هر مسلمانى مهربان بود و هرگز دست طمع به سوى چيزى دراز نكرد.(1) 8- پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نگاهش را ميان اصحابش يكسان و عادلانه تقسيم مى كرد و به اين و آن يكسان مى نگريست، هرگز پاهايش را در پيش اصحاب دراز نمى كرد.(2) 9- چنان اهل شرم و حيا بود كه روى «نه» گفتن نداشت.

هر كس از او هر چه مى خواست مى بخشيد. هر گاه از چيزى خوشش نمى آمد در چهره اش آشكار بود، به اصحابش مى فرمود: نزد من از اصحاب من چيزى (از عيوب و خلاف هايشان) نگوييد، دوست دارم هر گاه نزد شما مى آيم سينه ام صاف و بى كينه باشد.(3) 10- هر گاه گروهى را به مأموريت نظامى مى فرستاد و كسى را به فرماندهى آنان مى گماشت، يكى از افراد مورد اطمينان خود را همراه او مى فرستاد تا كارها و خبرهاى او را مورد بررسى قرار دهد. وقتى كه فرماندهى را همراه جمعى به سريّه (مأموريت جنگى) اعزام مى كرد، او را به خصوص به

ص: 93

تقوا سفارش مى كرد، آن گاه عموم لشكريان را. سپس مى فرمود: به نام خدا و در راه خدا بجنگيد. با هر كس كه كافر است بجنگيد ولى نيرنگ نزنيد، خيانت نكنيد، كشته ها را مُثله نكنيد.(1) به كودكان و صومعه نشينان كارى نداشته باشيد، درخت خرما را قطع نكنيد و آن را به آب غرق نكنيد و درختان ميوه دار را قطع نكنيد، زراعت ها را آتش نزنيد، چه مى دانيد شايد به آن ها نياز پيدا كرديد، چهارپايان حلال گوشت را پى نكنيد، مگر آنچه به خوردن آن ناچار شديد، وقتى با دشمن مسلمانان روبه رو شديد، آنان را به يكى از سه چيز فرا خوانيد: مسلمان شدن، جزيه دادن، دست از جنگ كشيدن، اگر هر كدام را پذيرفتند از آنان بپذيريد و دست از آنان برداريد.(2) 11- گاهى پرده اى بر در اتاق پيامبر صلى الله عليه و آله بود كه نقش و نگار داشت. به يكى از همسرانش مى فرمود: «اين را از جلوى چشم من دور كن. چون وقتى به آن مى نگرم به ياد دنيا و زينت ها و زرق و برق آن مى افتم». اين گونه با دل و جان از دنيا روى گردان بود و ياد دنيا را از دل خود ميرانده بود و دوست داشت كه زينت دنيا از چشمش هم دور باشد، تا دنيا را تن پوش خود نسازد و قرارگاه خود نداند.(3)

ص: 94

12- هر گاه ميان دو كار مخيّر مى شد، آن چه را كه سخت تر بود انتخاب مى كرد. هرگز به نفع خود اقدام به انتقام گرفتن نكرد، مگر آنكه حريم هاى الهى هتك مى شد، آن وقت خشم او براى خدا بود.(1) «هنگام شدت هاى ميدان جنگ و در بحبوحه نبرد، رسول خدا صلى الله عليه و آله خاندان خود را جلو مى فرستاد تا به وسيله آنان حرارت و سوزش شمشيرها و نيزه ها را از اصحابش نگه دارد. عبيده بن حارث در جنگ بدر شهيد شد و حضرت حمزه در احد به شهادت رسيد و جعفر در جنگ موته شربت شهادت نوشيد و ديگرانى هم بودند كه شهادت طلب بودند ...».(2) امير مؤمنان عليه السلام فرموده است: هر گاه در ميدان كارزار، جنگ شدّت مى گرفت، ما در پناه رسول خدا صلى الله عليه و آله قرار مى گرفتيم، هيچ كس از ما هم چون آن حضرت به دشمن نزديك تر نبود.(3)***

خدايا! توفيقمان ده كه در اخلاق و رفتار فردى و اجتماعى به پيامبر اعظم و رسول مكرم صلى الله عليه و آله اقتدا كنيم و از آن الگوى كمال، ادب و آداب زيستن بياموزيم. «آمين»

ص: 95

ص: 96

10- مكارم الاخلاق، حسن بن فضل طبرسى، مؤسسة الاعلمى، بيروت.

11- مناقب، ابن شهر اشوب، انتشارات علامه، قم (جلد 1).

12- نهج الفصاحه، گردآورى ابوالقاسم پاينده، جاويدان، تهران.(1)

ص: 97

[10] ( 1) مكارم الاخلاق، ص 39.

[11] ( 1). سنن النبى، علامه طباطبايى، ص 53.

[12] ( 2). همان، ص 51.

[13] ( 3). همان.

[14] ( 1). بحارالانوار، ج 16، ص 228.

[15] ( 2). مكارم الاخلاق، ص 25.

[16] ( 1). المحجة البيضاء، فيض كاشانى، ج 4، ص 134.

[17] ( 2). المحجة البيضاء، فيض كاشانى، ج 4، ص 130.

[18] ( 3). سنن النبى، علامه طباطبايى، ص 62.

[19] ( 1). مكارم الاخلاق، ص 17.

[20] ( 2). همان، ص 19.

[21] ( 1). بحارالانوار، ج 16، ص 228.

[22] ( 1). سنن النبى، ص 61.

[23] ( 1). سنن النبى، ص 45.

[24] ( 2). همان، ص 248.

[25] ( 1). مكارم الاخلاق، ص 17.

[26] ( 2). سنن النبى، ص 75.

[27] ( 1). سنن النبى، ص 75.

[28] ( 1). مكارم الاخلاق، ص 17.

[29] ( 2). همان، ص 15.

ص: 98

[30] ( 1). برگ و بار، جواد محدثى، ص 68

[31] ( 1). بحارالانوار، ج 16، ص 228.

[32] ( 1). بحارالانوار، ج 16، ص 222.

[33] ( 2). همان، ص 225.

[34] ( 1). مكارم الاخلاق، ص 14.

[35] ( 2). همان، ص 16.

[36] ( 3). بحارالانوار، ج 16، ص 236.

[37] ( 1). بحارالانوار، ج 16، ص 236.

[38] ( 2). المحجة البيضاء، ج 4، ص 131؛ بحارالانوار، ج 16، ص 240.

[39] ( 3). مكارم الاخلاق، ص 17.

[40] ( 1). المحجة البيضاء، ج 4، ص 135.

[41] ( 2). بحارالانوار، ج 16، ص 240.

[42] ( 1). سنن النبى علامه طباطبايى، ص 17.

[43] ( 2). همان.

[44] ( 1). بحارالانوار، ج 16، ص 151.

[45] ( 2). مكارم الاخلاق، ص 17.

[46] ( 3). همان، ص 26.

ص: 99

[47] ( 1). بحارالانوار، ج 16، ص 151.

[48] ( 2). سنن النبى، ص 15.

[49] ( 1). سنن النبى، ص 15.

[50] ( 2). بحار الانوار، ج 16، 240

[51] ( 3). مكارم الاخلاق، ص 24

[52] ( 1) بحار الانوار، ج 16، ص 151.

[53] ( 2) همان، ص 280.

[54] ( 1) مكارم الاخلاق، طبرسى، ص 23.

[55] ( 2) بحارالانوار، ج 16، 153.

[56] ( 1) سنن النبى، علامه طباطبايى، ص 48.

[57] ( 2) همان.

[58] ( 3) بحار الانوار، ج 16، ص 237، مكارم الاخلاق، ص 23.

[59] ( 1) بحار الانوار، ج 16، ص 235.

[60] ( 2) مكارم الاخلاق، ص 20.

[61] ( 1). سنن النبى، ص 76.

[62] ( 1). بحار الانوار، ج 16، ص 236.

[63] ( 2). همان، نيز: سنن النبى، ص 46.

[64] ( 3). مكارم الاخلاق، ص 22، سنن النبى، ص 71.

[65] ( 1). مكارم الاخلاق، ص 12.

[66] ( 2). بحار الانوار، ج 16، ص 236. مكارم الاخلاق، ص 22.

[67] ( 1) سنن النبى، ص 74.

ص: 100

[68] ( 1).« انَّ اللَّه جميلٌ يُحِبُ الجمالَ»، على عليه السلام وسائل الشيعه، ج 3، ص 340.

[69] ( 2). غرر الحكم، آمدى.

[70] ( 3). نهج الفصاحه، حديث شماره 741.

[71] ( 1). بحار الانوار، ج 16، ص 249.

[72] ( 1). بحار الانوار، ج 16، ص 249.

[73] ( 2). مكارم الاخلاق، طبرسى، ص 33.

[74] ( 1). مكارم الاخلاق، طبرسى، ص 34.

[75] ( 2). بحار الانوار، ج 16، ص 248.

[76] ( 3). مكارم الاخلاق، ص 41.

[77] ( 1). بحار الانوار، ج 16، ص 249.

[78] ( 2). مكارم الاخلاق، ص 41.

[79] ( 3). سنن النبى، علامه طباطبايى، ص 94.

[80] ( 1). سنن النبى، علامه طباطبايى، ص 106.

[81] ( 2). همان، ص 109.

[82] ( 3). بحار الانوار، ج 16، ص 247.

[83] ( 4). مكارم الاخلاق، ص 35.

[84] ( 1). بحار الانوار، ج 16، ص 253.

[85] ( 2). همان.

ص: 101

[86] ( 3). سفينة البحار، محدّث قمى، ج 1، ص 674.

[87] ( 4). همان، ص 675.

[88] ( 1).« البسوا الثّيابِ القطنِ فانّها لباسُ رسول اللَّه( سنن النبى، ص 126).

[89] ( 2). بحار الانوار، ج 16، ص 227.

[90] ( 3). مكارم الاخلاق، ص 115.

[91] ( 4). كان يُعجِبه الثيابُ الخُضر،( سنن النبى، ص 120).

[92] ( 5). ألبسوها احياءكم و كفّنوا فيها موتاكم،( سنن النبى، ص 120، محجة البيضاء، ج 4، ص 140).

[93] ( 6). سنن النبى، ص 133.

[94] ( 1). مكارم الاخلاق، ص 103.

[95] ( 2). بحار الانوار، ج 16، ص 251، مكارم الاخلاق، ص 36.

[96] ( 1). بحار الانوار، ج 16، ص 251، محجة البيضاء، ج 4، ص 145.

[97] ( 2). سنن النبى، ص 120، محجة البيضاء، ج 4، ص 141.

[98] ( 3). همان، ص 125، حديث 135.

[99] ( 4). همان، ص 120 به نقل از احياء العلوم غزالى.

[100] ( 1). سنن النبى، ص 123.

[101] ( 2). محجة البيضاء، ج 4، ص 125.

[102] ( 3). سنن النبى، ص 131.

ص: 102

[103] ( 4). همان، ص 123، بحار الانوار، ج 16، ص 227.

[104] ( 1). محجة البيضاء، ج 4، ص 130.

[105] ( 2). بحار الانوار، ج 16، ص 230.

[106] ( 3). همان، ص 239.

[107] ( 1). مكارم الاخلاق، ص 120.

[108] ( 2). سنن النبى، ص 122، محجة البيضاء، ج 4، ص 143.

[109] ( 3). بحار الانوار، ج 16، ص 250.

[110] ( 4). سنن النبى، ص 125.

[111] ( 1). مكارم الاخلاق، ص 36.

[112] ( 2). بحار الانوار، ج 16، ص 227.

[113] ( 3). همان، ص 251. سنن النبى، ص 121.

[114] ( 1). سنن النبى، ص 123.

[115] ( 2). همان، ص 126.

[116] ( 3). بحار الانوار، ج 16، ص 237.

[117] ( 4). همان، ص 278.

[118] ( 5). مكارم الاخلاق، ص 101.

[119] ( 1). سنن النبى، ص 160.

[120] ( 2). همان، ص 182.

[121] ( 3). همان، ص 162.

[122] ( 4). مكارم الاخلاق، ص 26.

[123] ( 1). بحار الانوار، ج 16، ص 227.

[124] ( 2). مكارم الاخلاق، ص 13.

[125] ( 3). سنن النبى، ص 177.

[126] ( 4). همان.

ص: 103

[127] جواد محدثى، اخلاق نبوى (آشنايى با سيره اخلاقى پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله)، 1جلد، نشر مشعر - تهران، چاپ: 4، 1386.

[128] ( 1). مكارم الاخلاق، ص 143.

[129] ( 2). همان، ص 141.

[130] ( 3). بحار الانوار، ج 16، ص 288.

[131] ( 1). محاسن برقى، ص 456.

[132] ( 2). همان، ص 457، مكارم الاخلاق، ص 16.

[133] ( 3). همان، ص 162.

[134] ( 4). بحار الانوار، ج 16، ص 220.

[135] ( 1). بحار الانوار، ج 16، ص 227.

[136] ( 2). سنن النبى، ص 166.

[137] ( 3). همان، ص 177.

[138] ( 1). محاسن، برقى، ص 448.

[139] ( 2). مكارم الاخلاق، ص 27.

[140] ( 3). همان، ص 22.

[141] ( 4). سنن النبى، ص 67.

[142] ( 1). سنن النبى، ص 169.

[143] ( 1). مكارم الاخلاق، ص 31.

ص: 104

[144] ( 1). اين نكات از خلال روايات سنن النبى، از ص 175 تا 193 برگزيده شده است.

[145] ( 1). سنن النبى، ص 251.

[146] ( 1). سنن النبى، ص 251، حديث 283.

[147] ( 2). محجة البيضاء، ج 4، ص 160.

[148] ( 3). همان، ص 130.

[149] ( 1). سنن النبى، ص 268، حديث 275.

[150] ( 2). همان، حديث 278.

[151] ( 3). بحار الانوار، ج 16، ص 273.

[152] ( 4). سنن النبى، ص 269.

[153] ( 1). مكارم الاخلاق، طبرسى، ص 24.

[154] ( 1). مكارم الاخلاق، ص 16.

[155] ( 1). محجة البيضاء، ج 4، ص 132.

[156] ( 2). مكارم الاخلاق، ص 38.

[157] ( 1). فروع كافى، ج 4، ص 567.

[158] ( 2). تهذيب الأحكام، ج 5، ص 471.

[159] ( 3). فروع كافى، ج 4، ص 495.

[160] ( 1) سنن النبى، ص 379.

[161] ( 2) الطبقات الكبرى، ج 1، ص 189.

[162] ( 3) الحج و العمرة في الكتاب والسنّة، ص 159.

[163] ( 1). سنن النبى، ص 114.

[164] ( 1) سنن النبى، ص 115.

[165] ( 2) همان، ص 119.

[166] ( 3) همان، ص 110.

ص: 105

[167] ( 1) مناقب، ج 1، ص 146.

[168] ( 2) بحار الانوار، ج 16، ص 228.

[169] ( 1) سنن النبى، ص 41.

[170] ( 2). همان، ص 47.

[171] ( 3). بحار الانوار، ج 16، ص 230.

[172] ( 1). مثله، بريدن گوش و دماغ و لب كشته را گويند.

[173] ( 2). سنن النبى، ص 85.

[174] ( 3). نهج البلاغه، صبحى صالح، خطبه 160.

[175] ( 1). بحار الانوار، ج 16، ص 237.

[176] ( 2). نهج البلاغه، صبحى صالح، نامه 9.

[177] ( 3). همان، كلمات قصار( غريب الكلام، شماره 9)، قبل از حكمت 261 ق.

[178] جواد محدثى، اخلاق نبوى (آشنايى با سيره اخلاقى پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله)، 1جلد، نشر مشعر - تهران، چاپ: 4، 1386.